Dojrzewanie jest pomostem między okresem dzieciństwa a dorosłością, na każdym etapie zarówno dziecko, jak i jego rodzice, oczekują nowych i interesujących cech. Czas ten może być bardzo trudny, ale gdy dowiemy się co dzieje się z organizmem młodego człowieka będzie łatwiej go zrozumieć i do niego dotrzeć. Dlatego przyda im się wiedza o zmianach związanych z wiekiem, które występują u każdej osoby, a także zrozumieć różnicę między psychologią trzynastolatka a szesnastolatka. 

Po pierwszych dziesięciu latach życia każde dziecko zaczyna nowe i zupełnie inne “życie”, zmienia swoje potrzeby i zapatrywania na świat. Natura nie może zostać oszukana: pojawiają się pierwsze zmiany, zarówno w fizjologii, jak i głowie młodego człowieka. Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży pokazuje, że każdy rok życia jest nowym krokiem w rozwoju. 

Od dziecka do nastolatka 

Jak już pisałam wcześniej dojrzewanie stanowi pomost pomiędzy okresem dzieciństwa a dorosłością – to zdecydowanie najbardziej burzliwy okres w życiu człowieka. Okres dojrzewania u dziewczynek i chłopców charakteryzuje się bardzo intensywnymi zmianami – biologicznymi i emocjonalnymi. Ma to związek z układem: podwzgórze-przysadka mózgowa-gonady – oznacza to, że dojrzewanie rozpoczyna się, kiedy mózg otrzymuje sygnał do produkcji hormonów płciowych  

Co dzieje się najpierw: 

Początkowo zaczyna się zmieniać sylwetka ciała. 

U dziewczynek pojawia się pierwsza miesiączka, a u chłopców wzwód i nocne polucje (samoistne wytryski nasienia). Zmiany fizyczne często wiążą się z wahaniami nastroju u nastolatków, zwłaszcza występują stany depresyjne. 

Ze względu na gwałtowne zmiany w wyglądzie, dziewczynki i chłopcy są narażeni na ostracyzm ze strony otoczenia, a to jeszcze bardziej wpływa na stan emocjonalny. 

To cechy wspólne dojrzewania nastolatków, ale należy pamiętać, że okres pokwitania przebiega inaczej u dziewczynek i chłopców, co ma to związek z zupełnie innymi hormonami płciowymi. 

U dziewczynek w okresie dojrzewania wzrasta stężenie estrogenów, a także, ale w niewielkiej ilości, testosteronu i dehydroepiandrosteronu. 

W przypadku dziewczynek zmiany hormonalne są mniej gwałtowne niż u chłopców. Nie odczuwają one silnego napięcia seksualnego. U nastolatek szybciej następuje rozwój emocjonalny aniżeli seksualny. 

W przypadku chłopców jest odwrotnie. Dopiero u schyłku dojrzewania dziewczynki zaczynają przeżywać podniecenie seksualne, a chłopcy uczą się przeżywać emocje. 

12 lat – już jako nastolatek czy jeszcze dziecko? 

Wielu rodziców traktuje swoje dzieci subiektywnie nie zauważając, że nie są już małymi dziećmi. Ale aby uniknąć problemów, warto zrozumieć, że dwunastoletnia osoba należy do kategorii „nastolatków”. Co oznacza, że biorąc pod uwagę wszystkie cechy psychologiczne nastolatka, dzieci w tym wielu powinny być traktowane coraz poważniej przez swoich rodziców. 12 lat to wiek, w którym dziecko zaczyna podlegać pierwszym zmianom. 

Od tego momentu osoba próbuje skojarzyć się z dorosłym kontyngentem. Może się to zdarzyć w postaci kopiowania cudzych manier, aby wyglądały na starsze. Chłopcy zaczynają zwracać uwagę na swoją kondycję fizyczną. Pytanie o to, jak wyglądają, staje się dla nich priorytetem. Dziewczęta również zaczynają zwracać szczególną uwagę na swoje cechy zewnętrzne. W tym okresie mogą już eksperymentować z kosmetykami. Dlatego rodzice nie powinni się tego obawiać i zabraniać. Nie ma w tym momencie nic złego, aby wybrać się. Z dzieckiem do drogerii i kupić odpowiednie kosmetyki. 

W pierwszym okresie dojrzewania nastolatek staje się wolniejszy – nie bój się tej przemiany – to normalne zjawisko, ponieważ w tym momencie zmienia się stosunek pamięci do myślenia. Dziecko rozumie, że proces myślenia jest nierozerwalnie związany ze zdolnością do przywoływania wiedzy, która została wcześniej odebrana. Istnieje bardziej świadome zapamiętywanie i zrozumienie czytanego materiału. W tym okresie osoba zaczyna słuchać tego, co mówią o nim dorośli. Ta wrażliwość na opinie innych często prowadzi do wymyślonych lęków. 

13 lat – nastoletni świat 

Psychologia nastolatka jest niesamowita i nieprzewidywalna. 13 lat – wiek, w którym zachodzą zmiany na tle hormonalnym. Dlatego dziecko może znacząco zmienić nastrój. A jeśli nagle stał się bardziej zwinny, ostry – to nie potwierdza faktu, że „trudna” nastolatka rośnie w twojej rodzinie. Takie zmiany są normalnym czynnikiem psychologicznym. Dziecko zaczyna postrzegać siebie jako dorosłego, mającego prawo do swojej opinii, swoich pragnień. I częściowo jest to poprawne. W końcu powinien dążyć do niepodległości, a po pewnym czasie „odseparować” siebie od swoich rodziców. Oczywiście rodzicom trudno jest pogodzić się z tym i często popełniają największy błąd, starając się stłumić wszelkie pragnienia dziecka. Może to prowadzić do katastrofalnych konsekwencji. 

Sfera intymna dotyczy również zmian, jakie ma psychologia nastolatka. 13 lat to wiek, w którym występuje zwiększone pożądanie seksualne i, co dziwne, dzieje się tak częściej ze strony dziewcząt. Oczywiście chłopcy zaczynają interesować się tym tematem, ale szczytu interesują nieco później. W tym starsze nastolatki krytyczne wobec ich danych zewnętrznych. Wynika to z faktu, że istnieje pragnienie bycia jak jego idol, który ma idealną sylwetkę, doskonałe włosy i najpiękniejsze oczy. 

14 lat – wiek samoświadomości jako osoby 

W wieku 14 lat nastolatek aktywnie zaczyna dochodzić swoich praw. Czasami rodzice mogą mieć poczucie, że ich dziecko robi wszystko na przekór i w opozycji.  Tutaj nastolatek nie wyznacza sobie określonego celu. Często sam nie jest pewien, czy naprawdę tego potrzebuje i jest ważny. Jest ogromna chęć wyróżnienia się, pokazania – „ja!”  Dlatego istnieje nieporozumienie między rodzicami i dziećmi. Aby nie zaostrzać sytuacji, kiedy dojdzie do konfliktu, lepiej jest wygładzić krytyczne momenty. Ważne jest, aby zrozumieć, że dziecko nie próbuje Cię wkurzyć lub celowo zwariować – to cechy wieku. 

Komunikacja jest ważna! 

Również w tym okresie dziecko przywiązuje dużą wagę do komunikacji. Bardzo ważne jest, aby nastolatek został przyjęty, a nie odrzucony. A także miał przyjaciół, z którymi może rozmawiać o wszystkim. Rzeczywiście, w tym wieku jest wiele ekscytujących i delikatnych problemów, z którymi nie pójdzie do swoich rodziców. 

Psychologia nastolatka w tym wieku ulega oczywiście znacznym zmianom. A jeśli rodzice zauważyli to przejście w czasie i byli w stanie zmienić taktykę w relacjach z dzieckiem, to często minimalizuje te problemy. W takiej sytuacji nastolatek nie spieszy się, aby uciec z domu lub zrobić coś niezwykłego. Słyszy swoich rodziców i może pójść na kompromis. 

16 lat – droga do dorosłości 

Nastolatek staje się absolutnie dorosły. W tym wieku wielu już ma pierwszą miłość, być może pierwsze rozczarowanie. U niektórych nastolatków wiek ten oznacza pojawienie się relacji seksualnych. Ale nie wpadaj w panikę: nie wszyscy w szesnastym roku życia są gotowi podjąć ten krok. Jednak rodzice powinni zacząć mówić o seksie, aby dziecko było świadome wszystkich konsekwencji. Jeśli tata lub mama nie mogą rozpocząć rozmowy, możesz kupić odpowiednią literaturę i przekazać darowiznę dziecku. Nastolatek musi zrozumieć, że jest to okres, w którym jest odpowiedzialny za wszystkie swoje działania. Przy okazji, na Kubie wiek ten uważany jest za większość. 

W tym wieku psychologia nastolatka jest bardziej rozległa i wielopłaszczyznowa. Oprócz fizycznych, seksualnych, hormonalnych zmian, istnieją inne cechy – dziecko zaczyna zwracać uwagę na filozofię. Jego poglądy na życie zmieniają się zauważalnie. I te pytania, które wcześniej mu nie przeszkadzały, dziś wysuwają się na pierwszy plan. W tym okresie człowiek może wyolbrzymiać swoje umiejętności, ponieważ wszystko wydaje się prostsze, bardziej dostępne i bardziej promienne. 16 lat to ogromny rezerwuar, w którym jest dużo wiary, pragnienia, aspiracji. Człowiek jest u szczytu swojego rozwoju emocjonalnego. 

Uwaga dla rodziców 

Nie bój się wieku przejściowego. Jest to nieunikniony etap w życiu każdego człowieka. A jeśli chcesz złagodzić ten czas, spróbuj zrozumieć, dlaczego dziecko tak postępuje, a nie inaczej. Psychologia nastolatka może wydawać ci się dziwna i nieprzewidywalna, ale to absolutnie nie dotyczy. Tylko ty jesteś w stanie, jak nikt inny, zrozumieć swoje dziecko i pomóc mu przezwyciężyć ten okres. Dla niego może być jeszcze ciężej niż ty. W końcu nastolatek dopiero zaczyna rozumieć siebie i innych, a wszystkie zmiany dla niego są złożone i niezrozumiałe. 

Propozycja literatury:

1. Dogadać się z nastolatkiem : dojrzałość i szacunek w relacji / Agnieszka Kozak, Joanna Berendt. – Warszawa : cojanato?, copyright 2020.
2. Dojrzewanie, miłość, seks : poradnik dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną/ Izabela Fornalik. – [Warszawa] : Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani, [2010].
3. Sekretne życie mózgu nastolatka / Sarah-Jayne Blakemore ; przekład Jowita MaksymowiczHamann. – Warszawa : Mamania, 2021.
4. Sekrety wychowywania dziewcząt : pomóż córce wyrosnąć na mądrą, dobrą i silną kobietę /Steve Biddulph ; przełożyła Agnieszka Jacewicz. – Poznań : Dom Wydawniczy Rebis, 2017.
5. Szkoła neuronów : o nastolatkach, kompromisach i wychowaniu / Marek Kaczmarzyk. – Słupsk : Wydawnictwo Dobra Literatura – Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje, 2018.
6. Trudny czas dojrzewania : jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną / Louise Hayes, Joseph Ciarrochi ; przekład Sylwia Pikiel. – Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2019.
7. Zagrożone dorastanie : od rozwoju zaburzonego do zrównoważonego. T. 2 / koncepcja i redakcja naukowa Mariusz Z. Jędrzejko, Marek Walancik ; zespół autorski Mariusz Z. Jędrzejko, Marek Walancik, Jarosław Bugajski, Adam Szwedzik, Małgorzata Grabowska, Sylwester Bębas, Wioletta Adamczyk-Bębas. – Milanówek : Centrum Profilaktyki Społecznej – Oficyna Wydawnicza von Velke ; Warszawa : Oficyna Wydawnicza ASPRA (ASPRA-JR F.H.U.) ; Puławy : Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. Wydawnictwo, 2019.
8. Zagrożone dorastanie : wyzwania dla wychowania rodzinnego i profilaktyki społecznej. T. 1 / koncepcja i redakcja naukowa Mariusz Z. Jędrzejko, Adam Szwedzik ; zespół autorski Mariusz Z. Jędrzejko, Adam Szwedzik, Józefa Matejek, Jarosław Bugajski, Marek Walancik, Małgorzata Grabowska, Tomasz Kozłowski, Paweł Siedlanowski. – Puławy : Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. Wydawnictwo ; Warszawa : Oficyna Wydawnicza ASPRA ; Milanówek : Centrum profilaktyki Społecznej – Oficyna Wydawnicza von Velke, 2019.

Rozdziały z książek: 

1. Adolescencja osób z niepełnosprawnością intelektualną / Anna Gutowska W: Niepełnosprawność intelektualna : etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia. -Wrocław : Wydawnictwo Continuo, 2012. – S. 417-424.
2. Cechy i właściwości okresu dojrzewania a udział dzieci i młodzieży w cyberprzestrzeni /Wioleta Adamczyk-Bębas, Sylwester Bębas, Mariusz Z. Jędrzejko // W: Zagrożone dorastanie : od rozwoju zaburzonego do zrównoważonego. T. 2. – Milanówek : Centrum Profilaktyki Społecznej – Oficyna Wydawnicza von Velke ; Warszawa : Oficyna Wydawnicza ASPRA (ASPRA-JR F.H.U.) ; Puławy : Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.Wydawnictwo, 2019. – s. 137-156.
3. Dorastanie : jego potencjały i ryzyka / Mariusz Z. Jędrzejko // W: Narkotyki i nowe substancje psychoaktywne : zjawisko, zagrożenia, profilaktyka. – Warszawa : Oficyna wydawnicza ASPRA ; [Milanówek] : Centrum Profilaktyki Społecznej Oficyna Wydawnicza, 2019. – s. 57-75.
4. O dojrzewaniu młodzieży w wybranych powieściach współczesnych / Krystyna Bęczkowska // W: Współczesna powieść dla dzieci i młodzieży po roku 1990. – Kraków :Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2010. – S. 30-44.
5. Okres dojrzewania młodzieży jako wyzwanie dla nauczycieli-profilaktyków / Karolina Bazydło-Stodolna // W: Przestrzeń edukacyjna – dylematy, doświadczenia i oczekiwania społeczne : (w poszukiwaniu wzorów pracy pedagogicznej). – Kraków : Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2011. – S. 177-187.
6. Problemy związane z dorastaniem / Maria Gudro-Homicka // W: Scenariusze lekcji wychowawczych dla nauczycieli i wychowawców w starszych klasach szkoły podstawowej i w szkołach ponadpodstawowych. – Warszawa : Difin, 2017. – S. 246-252.
7. Przygotowanie do dorosłości : zmiany psychospołeczne wieku adolescencji / Sławomir Sobański // W: Teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania młodzieżowych ośrodków wychowawczych. – Zielona Góra : Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2017. – S. 11-22.
8. Psycholog szkolny wobec wyzwań dorastania / Grażyna Katra // W: Rola i zadania psychologa we współczesnej szkole. – Warszawa : Wolters Kluwer Polska, 2010. – S. 74-92.
9. Psychologiczne aspekty dojrzewania i wczesnej dorosłości osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu / Anna Stypuła // W: Wsparcie młodzieży i dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu : teoria i praktyka. – Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2017. – S. 25- 48.
10. Rodzina a przezwyciężanie kryzysów wartości związanych z sensem życia w okresie adolescencji / Alina Ewa Chyczewska // W: Wartości w rodzinie : ciągłość i zmiana. – Toruń : Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010. – S. 243-256.
11. Rodzina wobec wkraczania młodych osób w dorosłość / Monika Wysota // W: Oblicza współczesnej rodziny : wybrane aspekty. – Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2018. – s. 171-192.
12. Zaburzenia okresu dojrzewania / Anna Noczyńska // W: Dziecko i jego środowisko :wyzwania pediatrii w XXI wieku – problemy zdrowotne dzieci w wieku szkolnym. – Wrocław :Wydawnictwo Continuo, 2010. – S. 37-53.
13. Zagrożenia bliższe i dalsze dojrzewania i wychowania dorosłości : próba wykładni problemów i zjawisk / Mariusz Z. Jędrzejko, Marek Walancik // W: Zagrożone dorastanie : od rozwoju zaburzonego do zrównoważonego. T. 2. – Milanówek : Centrum Profilaktyki Społecznej – Oficyna Wydawnicza von Velke ; Warszawa : Oficyna Wydawnicza ASPRA (ASPRA-JR F.H.U.) ; Puławy : Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. Wydawnictwo, 2019. – s. 183-201.

Artykuły z książek: 

1. Co się ze mną dzieje? : refleksje o burzliwym okresie dojrzewania / Anna Dobrychłop //Wychowanie na co Dzień. – 2010, nr 3, s. 23-26.
2. Dorastające dzieci / Wiesław Lipiec // Wychowawca. – 2011, nr 6, s. 20-22.
3. Dorastanie, czyli burze, bunty, napory / Paula Pilarska // Psychologia w Szkole. – 2014, nr 2, s. 88-93.
4. Dorastanie do macierzyństwa i ojcostwa / Elżbieta Wójcik // Wychowawca. – 2010, nr 3, s. 12-13.
5. Dorastanie we współczesności : postawy, wartości i doświadczanie czasu a kryzysy rozwoju pokolenia po transformacji / Dorota Kubacka-Jasiecka, Piotr Passowicz // Czasopismo Psychologiczne. – 2014, nr 2, s. 171-182.
6. Kisspeptyna : czy dojrzewanie płciowe rozpoczyna się w mózgu wraz z pierwszym pocałunkiem? / Monika Gawałek, Joanna H. Śliwowska // Biologia w Szkole. – 2015, nr 3[właśc. nr 1], s. 6-8.
7. Model badań gotowości do agresywności w okresie dorastania / Hanna Liberska, Marzanna Farnicka, Vera Kosikova // Czasopismo Psychologiczne. – 2013, nr 2, s. 355-360.
8. Nastolatkowie – kilka refleksji / Piotr Cholerzyński // Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia. – 2019, nr 6, s. 23-24.
9. Picie alkoholu przez młodzież w kontekście okresu dojrzewania / Joanna Sadowska-Mazuryk [i in.] // Alkoholizm i Narkomania. – 2013, nr 2, s. 167-185.

Agata Jacaszek